Jeżeli ktoś choć trochę interesuje się historią, na pewno spotkał się z mapą zwaną powszechnie mapą Porębskiego. Powstała ona w 1563 r., z zamiarem przedstawienia księstwa zatorskiego i oświęcimskiego, co wynika chociażby z jej nazwy: Ducatus Oswieczimensis et Zatoriensis descriptio. Ale swoim zasięgiem obejmuje ona obszar większy, w tym całe hrabstwo bielskie.
Pochodzący z Wielkiej Poręby Stanisław Porębski herbu Kornicz urodził się ok. 1539 r. Studiował w Padwie. W 1562 r., przebywając na dworze swego stryja Piotra w Krakowie, poznał Jana Kochanowskiego. Doczekał się tytułu podstarościca oświęcimskiego.
Swoją mapę wydał w Wenecji w formacie 325 na 236 mm. Do dziś to wydanie zachowało się jedynie w nielicznych egzemplarzach. Za to mapa znana jest powszechnie z przedruków i różnych przeróbek, gdyż zainteresowali się nią najwięksi kartografowie XVI i XVII w. A zaczęło się od tego, że umieścił ją w swym atlasie świata wydanym w 1573 r. Abraham Ortelius. Ów flamandzki kartograf i wydawca swój atlas Theatrum orbis terrarum wydawał w Antwerpii począwszy od 1570 r. aż do swojej śmierci w roku 1598, rozbudowując go przy każdym wydaniu, a edycji było aż 31.
Mapa Porębskiego pokazuje obszar 4,6 tys. km kw. Oglądając mapę, z lewej strony bez problemu znajdziemy Bielsko (zapisane jako Bielskon), a poniżej Lipnik. Białej z oczywistych względów jeszcze nie ma co szukać. Natomiast z porównania ikon oznaczających miasta na mapie z Orteliusa z 1608 r. można wnioskować, że w owym czasie Bielsko ustępowało wielkością Oświęcimowi, Zatorowi i Pszczynie. Na innych edycjach bywa z tym różnie.
Mapa Porębskiego 1563 r.
Centrum mapy zajmuje księstwo zatorskie i oświęcimskie, poniżej znajduje się tzw. państwo żywieckie, a od zachodu graniczy hrabstwo bielskie, co jest o tyle ciekawe, że znajdowało się ono wówczas poza zasięgiem państw jagiellońskich, a także dość daleko od zakresu wskazanego w tytule mapy. Wydzielone zostało w 1560 r. z księstwa cieszyńskiego przez księcia Wacława Adama jako udzielne hrabstwo bielskie dla syna Fryderyka Kazimierza i podobnie jak całe księstwo podlegało Habsburgom.
Ale to nie jedyna ciekawostka; Tadeusz Olszowski, idąc za wnioskami prof. Stanisława Pietkiewicza, podkreśla bardzo wierne i szczegółowe oddanie sieci rzecznej i osadniczej hrabstwa bielskiego na mapie. Zachowane są proporcje, odległości czy kierunki. W ogóle po bliższych badaniach okazuje się, że mapa jest złożeniem kilku mniejszych map o różnej szczegółowości i jakości. Ale czy też różnego autorstwa? Fragment obejmujący hrabstwo bielskie historycy kartografii przypisują ur. w 1535 r. Wacławowi Grodeckiemu, a właściwie Grodzieckiemu. Pochodził z oddalonego 15 km od Bielska Grodźca. Studiował na Akademii Krakowskiej matematykę i filozofię. Następnie studiował w Lipsku, a później udał się do Włoch, gdzie miał kontakt ze Stanisławem Porębskim. Tam zapewne Grodziecki przekazał mu wykonaną przez siebie mapę, którą ten dołączył do właśnie przygotowywanego i później podpisanego przez siebie wydania. Poza tym Wacław Grodziecki posiadał już wówczas wiedzę pozwalającą na sporządzenie takiej mapy, co potwierdził wydając w 1563 r. w Bazylei mapę Polski. A Porębski miał wówczas zaledwie dwadzieścia kilka lat.
Korzystałem z: T. Olszowski, Mapa Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego Stanisława Porębskiego z 1536 r. [w] „Almanach Kęcki”. XV, Kęty 2011.
Fot. Mapa Porębskiego z 1563 r. Source Gallica.bnf.fr /Bibliothèque nationale de France oraz mapa z 1608 r. i fragment mapy z 1598 r. z „Theatrum orbis terrarum” A. Orteliusa. – domena publiczna.
